"Өлмес есімің, Абай"

1845 жылы 10 тамызда жергілікті дворяндарға тиесілі ірі байдың төрт әйелінің бірі Құнанбай Өскенбаева (Өскенбаева) жаңа стильде Ұлжан күйеуіне Ибраһимнің ұлын сыйлады.
Кейбір мәліметтерге сәйкес, сәбидің есімі түсінде әкесіне оның Арғын тайпасының Тобықты руының ұлы өкілі — ойшыл және философ Анет Баба Кишикұлы келген кезде пайда болған. Алайда, ол алғашқы мұғалім және тәрбиеші болған әжесі Зере (Тоқбала) Бектемірқызы балалық шағында берген Абай ("сақ", "ұқыпты" немесе "сүйкімді") деген лақап атпен танымал болды.
Баланың қай жерде дүниеге келгені туралы дереккөздердің пікірлері әр түрлі болды. Кейбіреулер бұл Семей қаласы, басқалары Шыңғыс тауларындағы Жидебай трактаты, содан кейін Ресей империясының Томск губерниясының Бийск округіне жатады деп мәлімдеді. Өскенбайдың (Өскембай) атасы мен пызбайдың (Ыызбай) арғы атасы билеушілер мен билер ретінде өз ұрпақтарына үстемдік етті.
Үйден білім алып, қазақ жазба әдебиетінің болашақ негізін қалаушы Семей қаласындағы медреседе оқыды, онда шығыс тілдері оқытылды. Сонымен қатар, оқушы орыс мектебіне барды, онда ол авторлықты досына жатқызып, өлең жазуға тырысты.
Отбасы басшысы мұрагердің адамгершілік, адалдық және әділеттілік сияқты жеке қасиеттерін дамытуға ықпал етті. Ақындардың ескі өлеңдері мен айтыстарын еркелеткен анасынан ол тапқырлық пен адамның кемшіліктерін мысқылмен мазақ ету қабілетін қабылдады.
Жасөспірім кезінен бастап әкесі ұлын ру басшысының қызметімен таныстырды, бірақ ол 28 жасында өзін-өзі тәрбиелеуге толығымен еніп, одан алыстап кетті. Тек 40 жасында ол алғашқы маңызды поэтикалық шығармаларды жасады.
Оның дүниетанымының қалыптасуына Низами Ганджеви, Алишер Навои, Фирдоуси және басқалардың гуманистік идеялары, орыс демократтарының көзқарастары, орыс классиктерінің еңбектері және жалпы еуропалық әдебиет әсер етті. Ол Александр Пушкин, Михаил Лермонтов, Иван Крылов, Иоганн Гете және Джордж Байронды ана тіліне аударды, саяси жер аударылғандар Евгений Михаэлис, Нифонт Долгополов, Северин Гросспен сөйлесті.
Біраз уақыт болыс билеушісі болған қазақ поэзиясының жаңашылдығы қазақ верификациясына жаңа өлшемдерді, рифмдер мен формаларды енгізді, мұның жарқын мысалы — жыл мезгілдеріне арналған өлеңдер ("Көктем", "Жаз", "Күз", "Қыс"). Абай халық өмірінің, әдет-ғұрыптары мен судьялық шешімдердің білгірі және сатиралық шығармалар мен поэмалардың авторы ретінде танымал болып, өзінің "қара сөздерінде" ағартушылық идеяларын білдірді.
Құнанбаевтың еңбектерінде жастардың адамгершілік және еңбек тәрбиесіне үлкен көңіл бөлінді, онда шешуші рөл отбасына және ата-аналары мен үлкен туыстарының оң үлгісіне берілді. Адамның рухани жетілуінде поэзия мен музыкаға ерекше мән берілді, ал тектілік Сұлулық сезімінің дамуына байланысты болды.
Ойшыл орыс және еуропалық мәдениеттің қазақтар арасында таралуына көмектесті және көмектесті, XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында пайда болған Қазақ ұлттық зиялыларына әсер етіп, композитор болды.
Абайдың бірге емес, әртүрлі ауылдарда тұратын үш әйелі болған. Біріншісі, күйеуіне алты бала сыйлаған Дильда асыл тұқымнан шыққан және би Алшынбайдың немересі болған. Әкелердің келісімі бойынша ерлі-зайыптылар 15 жасында үйленді.
Ең сүйікті жұбайы — Әйгерім (шын аты Шүкіман), күйеуі лунолика сұлу деген лақап атқа ие. Ол бұл дүниеге таңдалғаннан 11 жыл өткен соң келді (үйлену тойы ағартушы 30 жасқа толғанда өтті), 4 Мұрагер туып, тамыры ұлттық батыр, қазақтардың жоңғар Мамай батырдан қорғаушысы болды.
Еркежан 1892 жылы күйеуі Оспан қайтыс болғаннан кейін, оның ағасы болған Құнанбаевтың жеке өмірінің үшінші кейіпкері болды. Олардың ортақ ұлдары мен қыздары болған жоқ.
Тарихи құжаттарда "көркем сөздің зергерлік шеберінің" 4 ұлы туралы жиі айтылады. "Дағыстан", "зулу" және "Жарах" шығармаларын жасаған Ақылбай (1861-1904) алғашқы жылдары Құнанбайдың кіші әйеліне берілді. Абдирахман немесе Абиш (1868-1895) Тюменьдегі нақты мектепті, Санкт-Петербургтегі Михайловская артиллерия мектебін бітіріп, туберкулезден қайтыс болды.
Мағауия немесе Мағаш (1870 -1904) Семей қаласында оқыған, өлең жазған, туған ауылында судья болған. Тұрағұл (1875-1934) — "Алаш Орда" партиясының қоғам қайраткері, ақын, жазушы және аудармашы.
2019 жылы Нұр-Сұлтанда тұратын Ляля Баймағамбетова жергілікті газетке берген сұхбатында арғы атасының өмірбаяны мен қайтыс болу себебі туралы айтып берді:
Кіші ұлы кеткеннен кейін 40 күн өткен соң, 1904 жылы 6 шілдеде ұлы ақын да, ойшыл да болмады. Алдымен оның денесі Ақшоқы ауылында жерге опасыздық жасағысы келді, онда әкесі Құнанбай, ұлдары Әбіш пен Мағаш демалды, бірақ соңында Жидебайда жерленді. Қазір Абай кесенесі бар, онда Құнанбаевтың ағасы Оспан, жиені Шәкәрім және соңғысының ұлы Ахат соңғы баспана тапты.
Жақын жерде орналасқан Жидебайдағы Абай қыстағында ағартушының кітаптары, жеке заттары, сирек кездесетін фотосуреттері, тұрмыстық заттары мен жиһаздары сақталған мұражай экспозициясы ұйымдастырылған